Տիր

Տիր՝ դպրության, պերճախոսության, գիտությունների ու արվեստների աստվածը հին հայկական դիցաբանության մեջ։

Նա եղել է Հայկ Աղեղնավորի ուստրը^[1] և համարվել է Արամազդ աստվածահոր ատենադպիրն ու սուրհանդակը, մարդկանց ճակատագրի գուշակ ու երազների մեկնիչ, նրանց չար ու բարի գործերի գրանցողը, ննջեցյալների հոգիները «անդրշիրիմյան աշխարհ» ուղեկցողը։ Նա մի ամբողջ ամիս զբաղվում էր մարդկանց ծնունդներն ու մահերն իր մատյանում գրանցելով, մնացած տասնմեկ ամիսներն արարչագործության ավիշ էր ներարկում գրողներին, երաժիշտներին, պատկերահաններին և քարագործ-ճարտարապետներին^[1]։

Տիր աստծուն Արիական գաղտնագիտության մեջ համապատասխանել է եթերի տարերքը, ինչը խորհրդանշել է գիտելիքը և մարմնավորվել է երկնային ոլորտով։ Այն ժամանակակից գիտության մեջ ունի Իոնոլորտ անվանումը։

Տիրին նվիրված գլխավոր Կաճառը կոչվել է Երազամույն կամ Զվարդնոց․ այն այսօր կոչվում է Զվարթնոց՝ վերանվանության միջոցով քրիստոնեական բարբարոսությունները սրբագրելու նպատակով։ Երազամույն բառը կազմված է "երազ" արմատից, "ա" հոդակապից և "մույն" արմատից, ինչը նշանակում է՝ վայելչություն։ Երազամույն նշանակում է երազների վայելք։ Հայաստանում դավադրաբար և բռնի ուժով քրիստոնեություն հաստատելուց հետո այն առաջինն է քանդվել հայ/Արի/ ազգի մշակութային, կրոնական ինքնագիտակցության պորտալարը կտրելով ոչնչացնելու նպատակով։ Տիրի կաճառ է եղել նաև Այրիվանքը՝ ժամանակակից Գեղարդավանքը։ Վանական համալիրի հարող քարանձավները, ուր ուխտավորները, երազանք պահելով, փորձում են քարեր նետել, Տիրի պաշտամունքի մնացուկներն են և ուղղակիորեն վկայում են այնտեղ ժամանակին Տիրի կաճառի գոյության մասին։

Տիրի կաճառ է եղել նաև Մեծամորում, Քարահունջում, Տաթևի և Հաղպատի տեղում։ Տիր աստծուն նվիրված նշանավոր կաճառ կար Արևմտյան Հայաստանի Մշո Սուրբ Կարապետ վանքի տեղում։ Տիրի կաճառ է եղել է նաև Սոսյաց անտառում՝ Արմավիր մայրաքաղաքի մոտ, որտեղ Բնապաշտ քրմերը բնության երևույթներն են ուսումնասիրել, աստղագիտությամբ զբաղվել։

Տիր աստծո տոնահանդեսը՝ Տիրական։ Հայոց հին տոմարի 4-րդ ամիսը Տիրի անունով կոչվել է Տրե կամ տրի, ծիածանը՝ Տիրական կամ Տրական գոտի։ Նրա անունով են կոչվել Տիրինկատար լեռը, Տիրակատար քաղաքը, Տրե և Տիրառիճ գյուղերը, ինչպես նաև մի շարք անձնանուններ (Տիրան, Տիրոց, Տրդատ)։ Հելլենիստական դարաշրջանում հայերը Տիրին են նույնացրել Ապոլլոնին և Հերմեսին։