Select your language
Select your language
Ուսումնասիրողները (Ե. Ֆոռեր, Գ. Ղափանցյան, Պ. Կրեչմեր, Ն. Ադոնց և ուրիշներ) գտնում են, որ Հայասա անունը կազմված է «հայ» արմատից, «սա» խեթական վերջածանցից և նշանակում է հայերի երկիր, Հայաստան։
Հայասան, որպես ցեղային միությունների միավորումից առաջացած պետություն, ձևավորվել է մ.թ.ա. մոտ 15-րդ դարի 3-րդ քառորդին։ Վաղ ստրկատիրական պետություն էր՝ տոհմատիրական մնացուկների խիստ արտահայտությամբ։ Մ.թ.ա. 15-13-րդ դարերում Հայասան ռազմական, դիվանագիտական, տնտեսական և մշակութային լայն հարաբերությունների մեջ էր խեթական պետության հետ։ Մ.թ.ա. 15-րդ դարի վերջին-14-րդ դարի սկզբին խեթերը ժամանակավորապես իրենց են ենթարկել Հայասան, որտեղ իշխել է Մարիյա (Մարիաս) թագավորը։ Շուտով Հայասան թոթափել է խեթական տիրապետությունը։ Խեթական թագավոր Թուդխալիա III (մ.թ.ա. մոտ 14-րդ դարի սկիզբ) նոր արշավանք է ձեռնարկել Հայասա, որտեղ արդեն թագավորում էր Կարաննին (Կարաննիս)։ Վճռական ճակատամարտը Կումմախա քաղաքի մոտ առավելություն չի տվել խեթերին։ Թուդխալիա III-ի հաջորդը՝ Սուպիլուլիումա I (մ.թ.ա. մոտ 1397-48), Միտաննիի դեմ պատերազմներում թիկունքն ապահովելու նպատակով, պայմանագիր է կնքել Հայասայի թագավոր Հուկկանայի (Խուկկանա) հետ՝ քրոջը կնության տալով նրան։ Խեթական թագավոր Մուրսիլի II-ի օրոք (մ.թ.ա. մոտ 1348-20) վերսկսվել են խեթա-հայասական պատերազմները։ Հայասայի թագավոր Աննիյան (Աննիաս, ենթադրվում է, որ նրա անունով է կոչվել Դարանաղիի Անի քաղաքը) ասպատակել և պաշարել է խեթական մի շարք քաղաքներ ու ամրոցներ։ Միայն պատերազմի չորրորդ տարում, երբ Հայասայի ավագները տեսնում են, որ իրենց ամրացրած քաղաքները չեն կարողանում կատարել իրենց պաշտպանական ֆունկցիան, միայն այդ ժամանակ է, որ Հայասան հնազանդվում է Մուրսիլիին։ Մ.թ.ա. 13-րդ դարի խեթական արձանագրություններին զուգահեռ, նույն ժամանակաշրջանի, ինչպես նաև մ.թ.ա. 12-11-րդ դարերի ասորեստանյան արձանագրություններում, Հայասան հիշատակվում է Նաիրի անունով։ Մ.թ.ա. 13-րդ դարի վերջին Հայասան, հավանաբար, տրոհվել է առանձին ցեղային միությունների։ Հետագայում Հայասայի տարածքի զգալի մասը մտել է Հայկական լեռնաշխարհում առաջացած պետական միավորումների՝ Փոքր Հայքի և Մեծ Հայքի կազմի մեջ։
Մարիաս (ծննդյան թվականն անհայտ - մ.թ.ա. 1400), Հայասայի արքա մ.թ.ա. 1450-1400-ին։
Մ.թ.ա. 15-րդ դարի վերջին - Մ․թ․ա․ 14-րդ դարի սկզբին խեթերը ժամանակավորապես իրենց են ենթարկել Հայասան, որտեղ իշխել է Մարիաս թագավորը։
Կարաննի (մ.թ.ա. 15-րդ դար - մ. թ. ա. 1375), Հայասայի արքա (մ.թ.ա. 1400-1375)։
Կարաննին Հայասայում թագավորել է հեթական թագավորներ Թութհալիաս Գ-ի (մ.թ.ա. շուրջ 1400-1380) և Սուպպիլուլիումաս Ա-ի (մ.թ.ա. 1380-1340) օրոք։ Մ.թ.ա. 15-րդ դարի վերջին հեթական զորքերը հարձակվել են Հայասայի վրա և գրավել Բարձր Հայքի արևմտյան մասը։ Մ.թ.ա. 1397 թվականին հեթերը հաղթել են Կարաննիին՝ Կաթխալաիայի (Կապադովկիայում) ճակատամարտում։ Զարգացնելով հաջողությունը, հեթերը կրկին հարձակվում են Ծոփքի վրա բայց ետ են շպրտվում։ Նույն թվականին տեղի է ունենում Անիի ճակատամարտը, որի արդյունքում հեթերի զորքերը ստիպված են լինում նահանջել։ Պատերազմը տևում է մինչև մ.թ.ա. 1380 թվականը։ Կարաննիի բանակը մի քանի անգամ հարձակվում է հեթերի թագավորության վրա և ավերում այն։ Մ.թ.ա․ 1380 թվականին Կարաննիին նույնիսկ հաջողվում է գրավել մայրաքաղաք Հատտուսան և այրել այն։ Վրեժի համար՝ տարիներ շարունակ պատերազմը շարունակվում էր։ Մոտ մ.թ.ա 1375 թվականին հեթերը փորձում են հասնել Սև ծովի ափ, բայց դրան հաջորդած ճակատամարտում կրում են լուրջ վնասներ և ետ շպրտվում։ Կարաննի թագավորի գլխավորությամբ հայկական զորքերը հարձակվում են, հաղթում թշնամուն և դուրս շպրտում հեթերին Հայասայի տարածքներից։
Կարաննի թագավորի անունից է առաջացել Կարին քաղաքի անունը։
Հուկկաննաս (Հուկանա, Խուկաննաս, Խուկանա, մ.թ.ա. 14-րդ դար - մ. թ. ա. 1345), Հայասայի արքա մ.թ.ա. 1375 - մ.թ.ա. 1345 թվականներին, Հայասայի Մարիաս թագավորի որդին։
Մ.թ.ա. 1350 թվականին Խեթական թագավորությունը գրավում է Ծոփքը, բայց մ.թ.ա. 1349 թվականին, Հուկկաննասին հաջողվում է ետ վերադարձնել երկիրը։ Մ.թ.ա. 1345 թվականին խեթերը կրկին գրավում են Ծոփքը, որի արդյունքում Թեգարամայի և Մելիդի իշխանությունները անցնում են խեթերին, իսկ Հուկկաննասը ստիպված է լինում ընդունել Խեթական թագավորության գերագահությունը։ Սակայն դա նրան չի խանգարում և նա նույն թվականին հարձակվում է Կապադովկիայի վրա, ստիպելով խեթերին նահանջել Միտաննիի տարածքներից[1]։
Աննիաս - մ.թ.ա. 1345 - մ.թ.ա. 1316
Մուտտի - մ.թ.ա. 1316 Խալիմանա քաղաքի առաջնորդ
Այժմ կայքը դիտում են 956 հյուր և անդամներ չկան։